Đò Đạp Miền Tây

Phác thảo hình ảnh Đò Đạp theo ký ức một số người Miền Tây cao tuổi.

Xin chân thành cảm tạ những tác giả đã viết về con đò đạp Miên Tây như Phương Đình, Hai Trầu, Nguyễn San…

Đặc biệt, nhóm sưu tầm ghi ơn các quý vị HQVNCH Nguyễn Văn Liêm, Nguyễn Văn Hoa, Trần Nguơn Phiêu đã nhiệt tâm, cung cấp một số chi tiết qúi giá về kỹ thuật cân thiết của con đò xưa.

Đò đạp là một loại đò lớn, rộng rãi; chuyên chở được 25 hành khách và hàng hóa. Đò đạp di chuyển đường xa trên sông nước miệt vườn từ những thập niên 1920 ([1]). Loại ghe này chạy qua lại trên các đoạn đường thủy như sau:

Đò đạp được ưa thích vì vững-vàng, ít tròng trành hơn loại ghe đò khác. Nó hao hao giống chiếc chẹc, dài khoảng 17 m, ngang chừng 3,3 m, ([2]), có gắn phía đuôi một hay hai guồng quạt nước chạy nhờ 4 người phu đạp.

Xưởng đóng ghe lắp ráp phía đằng sau con đò một bộ phận như cái sa quạt nước trên đồng ruộng và 2 người đứng 2 bên đạp. Có 4 phu đạp, chia ra 2 người đạp một guồng. Tùy theo “sức đạp” mà con đò đi nhanh hay chậm, vận tốc trung bình tương tương những con đò chèo tay.

- Khoang giữa có sạp gỗ mặt bằng để chất hàng hóa nặng, gà vịt hay túi giỏ đựng đồ lặt vặt như trái cây…; hai dãy băng dài dọc thành ghe và 4.5 dãy ghế ngồi dàn ngang cho khách giống như trên xe hơi. Cũng có những chiếc ghế thấp con con làm chỗ ngồi phụ thêm khi hành khách quá đông kiểu các ô-tô đường bộ thời đó.

- Phía mũi đò, có mảnh ván làm thang gác lên bờ sông gồ ghề, khi cần đón khách già nua, phụ nữ...

Chủ đò, ngồi sát vách gần mũi ghe, chỉ huy chung và thu tiền vé. Từ trước mũi và sau lái đò, hai thanh niên khác luôn túc trực với hai cây sào tre rắn chắc chống chỏi hỗ trợ, cho đò cập bến mỗi khi có hành khách gọi đò dọc lộ trình. Sau lái đò, cạnh guồng nước là một bánh lái to có tay cầm do một người điều khiển cho con đò qua lại hay cập bến. Như vậy, đoàn thủy thủ chạy con đò đạp khá đông, khi cần thiết phải tới 8 người. Có lẽ chủ đò không kiếm dược nhiều tiền vì rất tốn nhân lực. Đò cần tay lái giỏi để cho việc hoạt động đưa đón hành khách lên xuống, cặp bờ rời bến được dễ dàng. Trong những tình trạng gió nước khác nhau trong ngày, người điều khiển lèo lái chuyên nghiệp sẽ không làm hư hại, tốn kém tiền bạc cho ông chủ bảo trì con đò …

Sau chừng 25 năm hoạt động tại vùng châu thổ sông Cửu Long, đò đạp biến mất khoảng năm 1945. Khi kỹ thuật chạy ghe thuyền máy với nhiều tiến bộ hơn thay thế sức người. Đò đạp cho nhiều hình ảnh đẹp, hoạt động sông nước xưa cũ này đã biến mất, không bao giờ còn trở lại.

Bài viết này chắc chắn còn sai sót, xin quý vị độc giả vui lòng sửa chữa để chúng tôi tu chỉnh. Chân thành cảm tạ trước (điện thư vuhuusan@yahoo.com).

([1])Trong một bài viết (trích đoạn phía dưới), BS Trần Ngươn Phiêu (Amarillo, Texas, Tết Ất Dậu, 2005) cho rầng cụ Nguyễn Sinh Huy (1862–1929) hay đi đò đạp vùng Cao Lãnh. Ông thường lên, xuống đò ở bến Chợ Cồn.

([2]) So sánh với Quân vận Trung hạng LCM-6 dài 17.11m, rộng 4.27 m, trọng tải 62 tấn; ta có thể tin là đò đạp không thể nào dưới 25 tấn.

Đò Phúc Châu 4 guồng (Chinese paddle boat at the beginning of the twentieth century),

Worcester made detailed engineering drawings of the ship mills still in action around the Chinese city of Fouchow. These carried four waterwheels on two axles - see the plan on the left.

...Thêm một loại phương tiện chuyên chở trên các vùng sông nước này nữa là trẹt. Trẹt là loại phương tiện di chuyển trong các kinh rạch cạn, ít có sóng gió, rộng bề ngang và bề dài không dài lắm, đáy cạn, bề ngang mũi và lái bằng nhau, Những năm 1960 ở thôn quê bắt đầu có người mua máy cày, máy xới thì loại ghe trẹt này được dùng chở các máy cày, máy xới này; rồi sau này có máy suốt lúa dân quê cũng dùng trẹt để chở máy suốt lúa rất tiện. Ngoài ra, các bến đò ngang như bến đò Chợ Củ (Lấp Vò) hồi đời trước lúc chưa bắc cầu ngang, chủ thầu bến đò cũng dùng trẹt để đưa khách sang sông mỗi ngày. Thường phải hai người chèo chiếc trẹt qua sông mới nổi vì trẹt nặng và nhứt là gặp mùa nước đổ thì một người không cách gì chèo chiếc trẹt từ bờ bên này qua bờ bên kia được.

Chiếc trẹt đậu dưới dạ cầu bắc ngang kinh Vĩnh An Hà, Tân Châu (Châu Đốc). (hình Thái Lý)

Đò xưa

Tôi nhớ lại cả một thời xưa, sau những ngày về nghỉ ở quê lúc trở ra tỉnh học, tôi thường được ba tôi cho đi đò đạp. Không như chiếc đò dọc ồn ào ngày đêm cần cù chạy suốt những quãng đường dài xa lăng lắc. Cũng chẳng giống chiếc đò ngang có khi trong cảnh gió mưa mù mịt vẫn gan góc lao mình qua những con sông rộng mênh mông chập chùng sóng bão. Đò dọc, đò ngang di chuyển bằng máy hoặc bằng chèo người ta thường thấy. Riêng chiếc đò đạp, mang ý nghĩa theo phương cách vận hành, dựa vào sức người và kỹ thuật thô sơ, chỉ thế hệ những người cao tuổi, sống cách đây trên sáu, bảy thập niên mới biết.

Thân chiếc đò đạp không giống chiếc ghe chài nặng nề hay ghe lường dễ lúc lắc hoặc ghe bầu ục ịch; nó hao hao chiếc chẹc (*), dài khoảng dưới 20 m, ngang chừng 3 m, chiếc đò đạp có mui thường dùng để di chuyển đường xa trên sông nước miệt vườn. Mui đò bằng gỗ và thiếc, phẳng phiu phủ trùm gần hết thân để chất hàng hóa nhẹ hoặc cho khách ngồi thêm trường hợp các băng ghế trong đò hết chỗ. Trong đò, cặp sát thành mui gỗ hai bên từ mũi tới lái là hai dãy băng liền đủ cao dành cho hành khách ngồi để chân thoải mái lúc đò đi suốt quãng đường dài. Khoảng giữa hai dãy băng đó là những dãy ghế ngồi cho khách dàn ngang giống như trên xe hơi choán gần hết khoảng không gian rộng bên trong mui đò. Trên sạp gỗ mặt bằng còn trống phía sau, dành để chất hàng hóa nặng, gà vịt hay túi giỏ đựng đồ lặt vặt như trái cây…; có những chiếc ghế thấp con con làm chỗ ngồi súp khi hành khách quá đông như trên các ô-tô đường bộ.

Đò đạp di chuyển nhờ một bộ phận thiết kế thô sơ gồm một trục trái khế to, chắc chắn mang 4 cánh quạt thiếc rộng quay liên tục đùa nước lại phía sau, đẩy con đò đi tới trước. Trục quay này đặt tại một khoảng trống khoét thủng nơi đáy đò, nằm ở vị trí cách khoảng 1/3 thân đò tính từ lái. Bốn lực điền khỏe mạnh đứng mỗi bên đầu trục 2 người, tay họ vịn vào các thanh sắt gắn chặt ở nóc đò. Họ dùng sức mạnh của cả thân người và đôi chân khỏe đạp liên tục và cộng hưởng nhau vào các trục phụ nhô ra từ trục trái khế, nên gọi là đò đạp. Chủ đò, ngồi trong mui sát vách trái gần mũi đò, chỉ huy chung và thu tiền vé. Từ trước mũi và sau lái đò, hai thanh niên khác luôn túc trực với hai cây sào tre rắn chắc chống chỏi hỗ trợ, cho đò cập bến mỗi khi có hành khách gọi đò. Mũi sau lái đò là một bánh lái to có tay cầm do một người điều khiển cho đò qua lại hay cập bến.

Nhà tôi gần ngã ba rạch Cái Tắc – kênh Mười Thới, cách chừng 3 cây số tới chợ xã Tân Quới, nơi có chiếc đò đạp Hữu Nghĩa của chú Chệt Sum, một người Hoa sinh sống lâu năm tại địa phương. Đò đạp Hữu Nghĩa đã hoạt động đều đặn gần 10 năm tính tới thời điểm lúc bấy giờ, với mục đích đưa khách, chở hàng mỗi ngày từ chợ Tân Quới đến thành phố Cần Thơ. Tại bến đò chợ xã quê tôi lúc bấy giờ không thấy đò đưa khách chạy bằng máy mà chỉ có toàn loại đò chèo và duy nhất một chiếc đò đạp của Chệt Sum mà thôi.

Thế là giã từ những ngày hè tự do vui hưởng nhiều thú quê hồn nhiên trong sáng, tôi sắp sửa về thành phố tiếp nối việc sách đèn. Trở lại Tây Đô lần này, tôi được ba tôi cho đi đò đạp.

Sáng hôm ấy, một sáng hắt hiu gió sớm còn lành lạnh sương đêm, tôi được ba tôi đánh thức dậy. Lót lòng xong chén cơm nguội hấp lại do má tôi làm, ba tôi giục giã thằng con cưng chuẩn bị sách vở, hành trang cùng người xuống xuồng để má tôi nhân đi bán rau cải đưa ra chợ cho kịp chuyến đò khuya.

Bầu trời đêm rạng dần với vầng sao mai vừa ló dạng ở phương đoài in bóng những tán sao cổ thụ cao vút tại góc doi đình làng nơi ngã ba sông…

Trên bờ, cảnh chợ quê bắt đầu nhộn nhịp với những tiệm tạp hóa vừa mở cửa, đèn sáng lập lòe. Mấy chủ sạp hàng tươi sống ngoài trời bán trái cây, gà vịt đốt đèn bão hoặc đèn bánh ú dầu lửa loay hoay bán hàng cho vài người khách đi chợ sớm.

Dưới sông, từng đoàn ghe xuồng đầy ắp trái cây, rau cải, gà vịt từ các ngả sông quê lũ lượt đổ ra chợ, lần lượt cập bến. Tiếng nói xì xào của người đi chợ quyện lẫn tiếng mái chèo khua lạch cạch, tiếng mái dầm chặt nước lách chách, tạo nên những âm thanh vui tai quen thuộc của bến nước chợ khuya.

Không đợi khách ngồi đầy băng ghế, Chệt Sum nhoài người ra trước mũi đò lên tiếng:

Tiếng nói hồ hởi dõng dạc của chủ đò như mệnh lệnh thủ trưởng, anh thanh niên vóc dáng to lớn đứng đằng mũi răm rắp thi hành. Anh nhanh nhẹn tháo sợi dây lòi tói buộc ở cột gỗ cạnh bến đò gần bờ, cuốn gọn gàng lên mũi đò, tiếng xích sắt nghe rổn rảng trong đêm khuya. Rồi anh vội vàng giữ lấy thế như một võ sĩ đứng tấn, với tay rút chiếc sào tre từ trên mui đò. Đợi người nữ hành khách cuối cùng trọng tuổi, tay dẫn một em bé tay xách giỏ hàng hấp tấp chân vừa bước hẳn xuống đò với đứa nhỏ, anh ta cầm sào, gồng lấy sức chỏi mũi đò rời bến. Chiếc đò bớt loi choi, trở nên đằm thắm do một phần trọng lượng hàng hóa và hành khách đã có trên đò.

Chiếc đò đạp lầm lì rời bến, từ từ chuyển hướng ra gần giữa sông theo lực của những cặp chân gân guốc, cuồn cuộn bắp thịt của mấy anh lực điền. Tiếng cánh quạt chặt nước lõm bõm quyện lẫn tiếng nước rỏ róc rách từ cánh quạt, tiếng nói chuyện lào xào của khách đi đò xen lẫn tiếng gà vịt kêu quang quác, tạo thành một âm thanh đặc biệt. Dưới trời khuya xám xịt, sông Trà Mơn rộng mênh mông càng thêm trầm mặc, lấp lánh ánh sao trên mặt nước lăn tăn gợn sóng, cắt một vạch dài ẻo lả giữa hai bờ sông san sát bóng dừa, bóng xoài hiền lành đứng lặng trong đêm. Bỗng có tiếng gọi đò í ới văng vẳng từ trên bờ, Chệt Sum chăm chú lắng nghe, rảo mắt nhìn:

Trên một đoạn bờ sông lố nhố ngọn cây chìm trong biển đêm, ánh đuốc lá dừa khô lập lòe huyền ảo như bóng ma trơi, soi rõ bóng mấy chị hành khách thường ra vào thành phố vốn là bạn hàng quen của Chệt Sum. Sau đuôi đò, anh lái giật mình từ cơn ngủ gà ngủ gật, vội lấy hết sức bẻ lái lách mình tránh đống chà loi ngoi cành khô trên mặt sông gần bờ, điều khiển cho đò đi về hướng bờ sông nơi có tiếng gọi của khách. Các lực điền bên trong mui đò có dịp lơi chân đạp, với sự hỗ trợ của hai thanh niên trách nhiệm cầm sào ở trước mũi và sau lái, chiếc đò nặng nề, ngoan ngoãn cập bờ đón khách…

Chiếc đò lại hì hục tiếp nối cuộc hành trình trên quãng đường xa, thỉnh thoảng ghé lại bờ đón khách từ hai bên sông. Đến vàm sông Trà Mơn mở rộng như miệng con sấu há to, bình minh rạng hồng phía bầu trời bên trái sông Hậu, chiếc đò chạy cặp bờ sông đến chợ Mới gần bến phà mới bắt đầu vượt sông. Đò đến bến Ninh Kiều – Cần Thơ thường vào lúc trời đã sáng tỏ, thành phố bắt đầu thức dậy với buổi sinh hoạt chợ sáng nhộn nhịp ồn ào như thường ngày. Khoảng 1 giờ chiều, đò Hữu Nghĩa chuẩn bị trở về chợ Tân Quới.

Ngày nay, đã có những phương tiện giao thông nhanh chóng hơn nhiều, nhưng làm sao tôi có thể quên được lần đi lại bằng phương tiện thô sơ ngập tràn kỷ niệm thơ mộng êm đềm trên chuyến đò đạp năm xưa gắn liền với hình ảnh thân yêu của ba mẹ suốt cả cuộc đời hy sinh tận tụy vì tôi!

6.2017 Phương Đình
(Hội Nhà văn TP. Cần Thơ)
Tuần Báo Văn Nghệ TP.HCM số 459

—————————
(*) Chẹc: Một loại ghe giống như chiếc phà, không mui, lòng phẳng, rộng dùng để đưa ô tô, xe máy, vật nặng lẫn hành khách qua sông.

Chiếc đò đạp đã hoàn-toàn biến mất trên các vùng sông nước Miền Nam Việt-Nam.

Ngày nay, ít ai tưởng tượng được hình ảnh cụ thể của chiếc đò chạy bằng guồng quay nước này. Kiểu ghe mang tên đò đạp, trong thời-gian ngắn đã được một số người yêu thích vì nó vững-vàng, ít chòng chành hơn loại ghe đò khác.

Trước năm 1954, ở Nam Bộ các phương tiện máy móc còn ít, ghe xuồng đi lại chủ yếu là bơi, chèo. Ở các thị trấn, thị tứ đông dân cư thì có đò đạp, đò dọc đưa rước khách đi lại. Đò đạp, đò dọc thì đi theo chiều dài, khách có thể thuê bao trọn chuyến.

Gọi là “đò đạp” vì chiếc ghe thông thường di động trêm mặt nước do bơi, hoặc chèo bằng tay, nay được thay bằng động tác chân Những người phu đạp trên những tấm ván ghép trên một cái vòng tròn như chiếc guồng quay nước. Một chiếc đò có 4 người đạp. Đò đạp có tốc độ tương đương với đò chèo bằng tay, nhưng hành khách thích đi loại đò này hơn vì nó ít chòng chành. Chiếc đò thường được thiết kế thành 2 tầng. Tầng dưới được che kín, chủ yếu để chở hàng hóa. Tầng trên thông thoáng, dùng để thường ngoạn cảnh sông nước. Đò đạp thường chở khách ở cự ly gần, khoảng 10-20km, nước ít chảy, không có sóng to. Nghệ sĩ cải lương Tư Trang (tức Trần Hữu Trang) từng có thời gian làm phu đò chở khách từ Hương Điểm đi tỉnh lỵ Bến Tre

Ông Nguyễn Sanh Sắc thường đến Cao Lãnh để xem mạch, hốt thuốc cho các gia đình nghèo ở đó. Các gia đình khá giả khác thường chọn các Thầy có gia sản ở địa phương và ít khi mời ông Thầy Quảng. Vào thời đó và cả cho đến cuối thập niên 1940, sự giao dịch giữa Sa Đéc, Cao Lãnh thường được thực hiện bằng loại đò đạp. Đây là một loại đò khá lớn, chuyên chở được trên hai mươi hành khách và hàng hóa. Đò di chuyển do sức đẩy của một bánh xe nước. Bạn đạp đò ít nhất cũng phải đến bốn người. Chợ Cồn là bến đò quan trọng.

Ông Nguyễn Sanh Huy thường lên, xuống đò ở bến này và thường nhân dịp, ghé đàm đạo, đánh cờ với ông ngoại của ông Lang. Thêm nữa, mỗi khi đi Cao Lãnh, ông Thầy Quảng thường chỉ ở một vài ngày và khi về thường đem các loại dược thảo ông tìm hái được ở Cao Lãnh, giao lại nhờ ông ngoại của ông Lang phơi sấy để làm thuốc cho thân chủ nghèo. Một hôm, ông ngoại của ông Lang nhận được thơ do chủ đò đạp đem về từ Cao Lãnh. Ngươi đem thơ đã lơ đãng quên đưa thơ khi cập bến Chợ Cồn nên đã đưa trễ khi về đến bến chót ở chợ Sa Đéc. Trong thơ, người cho ông Nguyễn Sanh Huy tá túc mỗi khi ông đến Cao Lãnh, báo cho ông Ngọ biết tin ông Huy đang bị bịnh nặng. Vì không biết dùng xe đạp, ông ngoại của ông Lang đã đi bộ đến Cao Lãnh để thăm bạn. Vào chiều tối, lúc ông đến nơi thì ông Thầy Quảng đã chết rồi, thân mình còn ấm!

Thuở xưa, khi cha ông ta đi mở đất phương Nam; vùng miền Tây, bên kia sông Hậu còn nê địa sình lầy. Trấn Di - tức vùng Cần Thơ bây giờ - chưa phát triển, còn thuộc tỉnh Vĩnh Long (một trong Nam kỳ lục tỉnh). Từ miệt trên xuống, muốn qua bên đó, người ta đi ghe bầu, ghe chài hoặc từ những bến đò ngang vắng vẻ ở Trà Ôn, Cái Vồn, Tân Quới vượt sông bằng những chuyến đò đạp, đò chèo của người dân ngụ cư ở địa phương. Khi Pháp chiếm 3 tỉnh miền Tây, để khai thác tài nguyên thuộc địa, cùng lúc với việc khơi dòng, đào kênh, họ mở rộng hệ thống giao thông toàn Nam kỳ lục tỉnh; trong đó con lộ huyết mạch nối từ Sài Gòn về miền Tây được khởi công xây dựng.

Cầu Cần Thơ khánh thành nối liền đôi bờ sông Hậu, rút ngắn khoảng cách miền Tây Nam bộ với cả nước. Vai trò lịch sử của bến phà Hậu Giang sẽ không còn... Song, nhiều người không khỏi chạnh lòng khi một hình ảnh đẹp, hoạt động cũ sắp mất đi.

Nguyễn San. Trăm năm sẽ nhớ bến sông này. Báo Cần Thơ. Thứ bảy, 23/01/2010 21 giờ 16 GMT+7

Trích Chuyện buồn ở di tích nhà thờ cố soạn giả Trần Hữu Trang - Trích Báo tintucmientay

http://tintucmientay.com.vn/chuyen-buon-o-di-tich-nha-tho-co-soan-gia-tran-huu-trang-a109251.html

Ông Trần Hữu Trang sinh năm 1906 tại làng Phú Kiết, tổng Thạnh Quơn, huyện Chợ Gạo, tỉnh Định Tường (nay là ấp Phú Khương B, xã Phú Kiết, huyện Chợ Gạo, tỉnh Tiền Giang). Ông nội của ông thuộc tầng lớp trung lưu nhưng đến đời cha của ông thì gia đình rơi vào cảnh nghèo túng. Ông phải làm đủ các thứ nghề để giúp gia đình như đào đất, hốt mương, chèo ghe, vác lúa, bửa củi, lợp nhà… toàn là những công việc nặng nhọc.

Có lúc ông làm nghề “đò đạp”, tên nghề nghe lạ hoắc. Đó là chiếc ghe chuyên chở hành khách, hàng hóa đi từ Phú Kiết ra Mỹ Tho và ngược lại. Ngày xưa không có máy, người ta cũng không chèo mà… đạp, người dân gọi dạng ghe này là “đò đạp”.

Những người chế ra loại ghe này đã nghĩ cách lắp ráp đằng sau ghe một bộ phận như cái sa quạt nước trên đồng ruộng và 2 người đứng 2 bên đạp, tùy theo “sức đạp” mà con đò đi nhanh hay chậm. Có hôm gặp nước ngược, người đạp bở hơi tai nhưng con đò thì vẫn ì ạch nặng nề, trườn lên không nổi.

Phụ Chú: Soạn giả Trần Hữu Trang nổi tiếng với hàng loạt sáng tác như Tô Ánh Nguyệt (1934), Lan và Điệp (1936), nhất là Đời cô Lựu (1937).